تاریخ تحلیلی اسلام(فصل اول)

مباحث مقدماتي تاريخ

     معناي لغوي تاريخ: تعيين و شناساندن وقت است و از مادة ارخ يا ورخ گرفته شده.

تعريف اصطلاحي: تاريخ مجموعه‌اي از اطلاعات درباره تأثير و تأثر انسان است و به طور طبيعي اموري چون هدايت، گمراهي، سازندگي، ويرانگري، رفتارهاي عادلانه و ستمگرانه‌اش را شامل مي‌شود...

شهيد مطهري (ره) تاريخ را به دو بخش نقلي و علمي تقسيم مي‌كند:

تاريخ نقلي: علم به وقايع و حوادث سپري شده و آگاهي از اوضاع و احوال گذشتگان است.

تاريخ علمي: مطالعه، بررسي و تحليل وقايع گذشته و استنباط قواعد و سنت‌هاي حاكم بر زندگي گذشتگان است.

علميت، اعتبار و فايده تاريخ:

     1) مي‌دانيم كه هر حادثه مولود علت يا علت‌هاي پيش از خود است. بنابراين زندگي ملت‌ها مانند رشته‌اي دراز است و مجموعه انسان‌هاي يك عصر تنها يكي از مهره‌هاي اين رشته به شمار مي‌آيد. پس زندگي مردم يك عصر در هر كشور از زندگي گذشتگان و آيندگان جدا نيست و براي يافتن علت حوادث نامطلوب و رويارويي با آنها بايد به تحقيق در گذشته ملت‌ها پرداخت.

2) علاوه بر اين، انسان علاقه دارد از خود و ديگران آگاهي كسب كند، علل و انگيزه ظهور و سقوط تمدنها را بشناسد، حق را از باطل تميز دهد و با راه تكامل و نيكبختي دنيوي و اخروي خود آشنا شود.

3) خداوند متعال نيز در بيشتر سوره‌هاي قرآن سرگذشت پيامبران و ملت‌هاي گذشته را بيان كرده و به پيامبر هم فرمان مي‌دهد كه در راه اعتلاي كلمه توحيد و رستگاري و هدايت بندگان از تاريخ استفاده كند و روزهاي مقدس خداوند (ايام الله) را به يادشان آورد.

علل بدبيني به تاريخ:

     1- اثبات دانش بودن تاريخ به آساني ميسر نيست. 2- ارزيابي دقيق علل رفتارها، روابط علّي و معلولي آنها دشوار و تجربه ناپذير است. 3- غرض‌ها و تعصب‌ها و اهتمام خودكامگان و سياست‌مداران به تدوين تاريخ.

جواب محققان:

     اولاً ماهيت برخي از وقايع به گونه‌اي است كه امكان تحريف و دروغ در آنها را ه ندارد. ثانياً نمي‌شود همه افراد بشر را به سودجويي و دروغ‌پردازي در ثبت و نقل وقايع متهم كرد. ثالثاً مي‌توان با توجه به شاخص‌هايي كه براي مطالعه تاريخ وجود دارد درستي و نادرستي بسياري از نقل‌ها و تحليل‌ها را پيدا كرد.

- توجه قرآن و نهج‌البلاغه به تاريخ:

     از نظر قرآن كريم هم تاريخ نقلي، هم تاريخ تحليلي و هم فلسفه تاريخ مهم است. اسامي بعضي از سوره‌هاي قرآن يا نام شخصيت‌هاي بزرگ تاريخ است و يا از اصطلاحات و موضوعاتي است كه به پديده‌هاي تاريخي عظيمي اشاره دارند.

آموزه‌هاي نهج‌البلاغه نيز همگام با قرآن گزيده‌اي است از تاريخ تمدن گذشته بشري، تصويري از مسائل سياسي و اجتماعي عصر خود و پند و عبرتي است براي آيندگان.

فلسفه تاريخ، سنن و عوامل محرك آن

     فلسفة تاريخ عهده‌دار بررسي حقيقت و علت وجودي تحولات تاريخ بشر،كشف سنن حاكم بر آنها، تعيين منازل برجستة حركت تاريخ، تبيين روش‌هاي پژوهش تاريخ و همچنين ارزيابي دستاورد اين پديده‌هاست.

اين حقيقت كه صحنة تاريخ، چون ديگر صحنه‌هاي جهان، به وسيلة قوانين و سنن مربوط به خود آباد و سرسبز است، در قرآن كريم به روشني بيان گرديده است:

     آياتي كه از مرگ و زندگي جوامع، فراگير بودن كيفر اين جهاني و نابودي جامعه‌ها و امت‌ها بر اثر طرد پيامبران پرده بر مي‌دارد، نظرية «قانونمندي تاريخ» را مطرح مي‌كند. آياتي كه دربارة سنت‌هاي ملل پيشين و استثناناپذيري آن، پيوند زيربناها و روبناها، مبارزة پيامبران با رفاه‌طلبان نازپرور، رابطة چيرگي ستم و نابودي جامعه، ارتباط اجراي اوامر الهي و فراواني بركات و توليد سخن مي‌گويد، هر يك  به روشي مصداق سنت‌هاي تاريخ را بيان مي‌كند. آيات ديگري انسان را تشويق مي كند تا با در گردش در جهان و مطالعه سرگذشت ملتها، راز سعادت و انحطاط را كشف و ساز و كار حركت به سوي آينده را خردمندانه تدبير و تنظيم كند.

اين‌‌ها همه نشان مي‌دهد كه از نظر قرآن وقتي در هر جا فساد به اوج رسد بايد انتظار فاجعه داشت؛ يا وقتي رفاه و فراواني روزي و امنيت سياسي، راه به كفران و تضييع نعمت باز كرد، بايد منتظر تنگي معيشت و ناامني و ترس بود.

اهميت و ارزش تاريخ اسلام

     آگاهي از تاريخ اسلام و بارور نگاه داشتن اين ميراث فرهنگي در پيروزي انقلاب جهاني اسلام، اثري بنيادين دارد. تلاش دولت‌هاي استكباري در جهت تغيير خط، زبان و آداب و رسوم ملل مسلمان، براي از بين بردن همين حافظة تاريخي و خودآگاهي مسلمانان بوده است. زيرا يادآوري روزهاي عظمت و قدرت، مسلمانان زير سلطه و تحقير شده را از نيرو و اميد برخوردار مي‌سازد و مكتب شعب ابوطالب و مقاومت حضرت محمد در آغاز نهضت، به حركت‌هاي اصلاحي و رهايي‌بخش، درس ايستادگي و نهراسيدن از توطئه‌ها و محاصره‌ها مي‌دهد. و علاوه بر آن ، از آنجا كه سرنوشت مردم مسلمان ايران با سرنوشت و فرهنگ اين آب و خاك گره خورده و اسلام و ارزش‌هاي ديني مبنا و رمز ماندگاري فرهنگ اين ملت و سرزمين شمرده مي‌شود، وظيفه ملي ماست كه از پيشينة آنچه سرنوشت ملي و ميهني ما بر آن استوار است، آگاهي يابيم.

تاريخ‌نگاري و اهتمام مسلمانان به آن

تاريخ‌نگاري در اسلام با جستجو، گردآوري و نقل اخبار و رواياتي دربارة رويدادهاي خاص، كه تا آن زمان سينه به سينه نقل مي‌شد، آغاز گرديد. به تدريج دانشي مدون شكل گرفت، مورخ مسلمان مي‌كوشيد تا اخبار را با نقد و ارزيابي و تحقيق صلاحيت راويان آن، بپذيرد؛ به طوري كه بعدها «علم رجال» و «فن جرح و تعديل» در شمار ابزارهاي اصلي او قرار گرفت.

از آنجا كه شخصيت پيامبر خدا (ص) و زندگي پربار آن حضرت الگوي همة مسلمانان بود، تاريخ‌نگاران مؤمن كار خود را با ثبت سيرة نبوي و امور مربوط به نبردهاي وي آغاز كردند. سپس تاريخ عمومي نگارش يافت و به تدريج در علم تاريخ و فلسفه آن كتاب‌هايي نوشته شد.

چند نكته

1. مكتب تاريخ‌نگاري چيست و مكاتب معروف تاريخ‌نگاري اسلام كدامند؟

شايد بتوان مجموع انديشه‌هاي يك استاد كه در جمعي نفوذ يافته و تبعيت مي‌شود يا شيوه خاص يا نظريه مشتركي را كه گروهي از فلاسفه، انديشمندان، محققان و شاگردان آنان دنبال مي‌كنند، مكتب ناميد و حداقل پنج مكتب بزرگ تاريخ‌نگاري اسلامي را مي‌توان نشان داد:

الف) مكتب تاريخ‌نگاري حجاز (مدينه) كه به تركيب قرآن، فقه و احكام با موضوعات تاريخي شناخته شده است.

ب) مكتب تاريخ‌نگاري عراق (بصره) كه با تأثيرپذيري از موقعيت به دست آمده در نتيجه فتوحات و بيشتر با بهره گيري از ادبيات پيش از اسلام به ويژه انساب، ايام و اخبار، به ثبت حوادث پرداخته است.

ج) مكتب تاريخ‌نگاري (شام) كه بيشتر به تأثير پندارهاي جاهلي امويان و در پي كسب مشروعيت سياسي و ديني حكومت آنان پديد آمد.

د) مكتب تاريخ‌نگاري (يمن) كه به نوعي در پاسخ به ادعاهاي قومي و قبيله‌اي امويان به وجود آمده است.

هـ)مكتب تاريخ‌نگاري (ايراني) كه ضمن ترجمه آثار كهن فارسي به تدوين مجموعه هايي پرداختند كه به نوعي احياگر انديشه شعوبي گري  بوده است.

2. هرچند منابع مطالعاتي تاريخ اسلام متنوع و بسيارند، در يك بررسي كلي مي‌توان آنها را به موارد زير تقسيم نمود؛

الف) منابع شفاهي

ب) منابع مكتوب

ج)منابع تصويري

د) منابع معماري

3. در بحث از دانش‌هاي كمكي براي مطالعه تاريخ اسلام مي‌توان گفت، مورخ و محقق تاريخ اسلام علاوه بر استفاده از علم تفسير قرآن، حديث، فقه، اسماء الرجال، اديان و كلام، از منابع شعري، ادبي و جغرافيا نيز استفادة وافر مي‌برد. از ميان انواع دانش‌هاي ياري‌رسان تاريخ، مي‌توان به موارد زير اشاره نمود:

الف) زبان شناسي

ب) سندشناسي

ج) سكه شناسي

د) جغرافيا

هـ) ادبيات

بخشي از علل و انگيزه‌هاي توجه كم‌نظير مسلمانان به مسأله تاريخ و تاريخ‌نگاري عبارت است از:

1.      قداست دانش و ارزش والاي آن در اسلام.

2.      موضع تصديقي قرآن در برابر انبياي پيشين و اصول و مباني تعليلماتي آن.

3.   ترغيب و تشويق‌هاي قرآن دربارة سير و مطالعه در زمين و كشف فلسفة تاريخ و عبرت‌گيري از سرنوشت منكران، تكذيب‌كنندگان، باطل‌گرايان و ...

4.      لزوم بهره‌گيري از سيره و سنت معصومان، به عنوان اسوة حسنه و الگوهاي كامل دين، و گسترش فرهنگ جاويدان اسلام.

5.      اهتمام فرمانروايان به ماندگاري حكومت خويش و ارائة تصويري مناسب از خود.

6.       ورود ملت‌هاي گوناگون جهان به آيين اسلام و داد و ستد فرهنگي با ديگر اقوام و ملل.

آسيب‌شناسي تاريخ اسلام و منابع آن

مهم‌ترين اسباب تحريف تاريخ اسلام عبارت است از:

1.      فاصلة زماني ميان مورخ و پديده‌ها

2.      اختلاف امت و پيدايش فرقه‌ها و در نتيجه انگيزه‌هاي غيرحق طلبانة برخي مورخان.

3.      تعصب حاصل از عقايد مذهبي و گرايش‌هاي نژادپرستانه مورخ كه در نوشتن تاريخ تأ‌ثير دارد.

4.   فشار حاكمان اموي و عباسي در برخي زمان‌ها، چنان بود كه هر كس حديثي دربارة فضيلت علي (ع) و فرزندانش نقل مي‌كرد، باشديدترين شكنجه‌ها روبه‌رو مي‌شد.

5.   استفادة نارواي برخي از دانشمندان اهل كتاب از كم اطلاعي خلفا و اطرافيان آنها: اين گروه از عالمان مي‌كوشيدند با نقل افسانه‌ها و مطالب بي‌اسا (اسرائيليات) آيين اسلام را بي‌اعتبار سازند.

6.       منع تدوين حديث توسط خلفا

اصول و قواعد عام تاريخ‌نگاري با تكيه بر ارزش‌هاي اسلامي

برخي از معيارها و ضوابط تاريخ‌نگاري كه سبب توجه و اعتماد بيشتر به اسناد و داده‌هاي تاريخ مي‌شود، عبارتست از:

1.   توجه به همة علل و عوامل پيشرفت يا انحطاط يك سلسله يا ملت، و اعتماد بر اسناد و مدارك معتبر از زمان شكل‌گيري و پيدايش آن سلسله.

2.      پرهيز از اظهار نظر دربارة موضوعي قبل از بررسي و تحقيق كامل.

3.   رعايت عينيت و واقعيت در تحقيق، حفظ امانت و درستي، ترك تعصب در حقايق علمي و ثبت و نقل وقايع، آن گونه كه هست.

4.      در نظر گرفتن امكانات زمان وقوع حادثه و توجه به آداب، رسوم و سنن جامعة مورد نظر.

5.   پرهيز از اعتماد همه جانبه و بدون بررسي و تحقيق به نظر نويسندگان گذشته، به ويژه در موضوعاتي كه به طور مستقيم با منافع افراد مرتبط است.

6.       اهتمام و توجه فوق‌العاده به نقش مردم، زيرا تاريخ شناسنامة ملت‌هاست نه پادشاهان و درباريان.

پژوهش در تاريخ اسلام آنگاه علمي و گوياي حقيقت است كه شاخص‌هايي چون ، امكان عقلي، استناد معتبر، هماهنگي محتوا و سازگاري با وقايع قطعي تاريخ و قراين خارجي را دارا باشد و مخالف قرآن و روايات معتبر و صحيح نباشد.