تاریخ تحلیلی اسلام(فصل دوم)

جهان در آستانه بعثت

جزیرة العرب

الف)موقعیت جغرافیایی

     : جزیرةالعرب،از نظر جغرافیایی به سه بخش تقسیم شده است:

1- سرزمینی کوهستانی با بیابانهای وسیع،کم آب و کمتر مستعد کشاورزی است.البته در آن روزگار زمینهای اطراف مدینه و طائف به خاطر قنات ها استعداد کشاورزی داشت. 

2-مرکز و شرق (صحرای عرب):سرزمین بلد منطقه نجد،بیابانهای وسیع نفود  و ربع الخالی،که در آن از باران و آبادانی خبری نیست،در این بخش قرارداد.

 جنوب(یمن):این بخش که در گذشته ، عربستان خوشبخت یا یمن نامیده می شد،شامل منطقه ای به شکل مثلث است که ساحل دریای عرب،ضلع شرقی و دریای سرخ،ضلع غربی و خط فرضی ظهران 4–حضرموت،ضلع سوم آن را می سازد این بخش پر نعمت ترین نقطه جزیره است،به گونه ای که آثار تمدن درخشان و با عظمت آن تا به امروز باقی و مشهور است. دولت معین، دولت حضرموت، قتوان، سبأ ، از حدود چهارده قرن قبل از میلاد حضرت مسیح(ع) تا شش قرن بعد از میلاد و آستانه ظهور اسلام در این منطقه وجود داشته است.

خداوند در قرآن در دو سوره از قوم سبا نام برده است. نخست از ملکه سبأ (بلقیس) و نامه حضرت سلیمان به او و داستان هدهد، تخت ملکه و ایمان آوردن او، و دیگر به مناسبت شکستن سد مأرب- حدود پنج قرن قبل از میلاد – و جاری شدن سیل ویرانگرکه در نتیجه فساد اجتماعی و انحطاط اخلاقی و رویگردانی مردم سرزمین سبأ از خداوند و انکار فرستادگان الهی،پدید آمده بود.

از رویداد های مهم دوره حکومت حبشیان، لشکر کشی یکی از پادشاهان حبشه(ابرهه) به مکه بود.او که اندیشه ویرانی کعبه و رونق کلیسای صنعا را در سر می پروراند،قبل از کمترین توفیقی نابود شد.

ب: وضعیت سیاسی جزیرةالعرب

     اساس ملیت و بافت اجتماعی – سیاسی عرب بدوی قبیله بود. مورخان، اعراب ساکن در جزیرةالعرب را به سه طبقه تقسیم کرده اند:

1.عرب بائده(بادیه نشینان): مراد قبایلی است که سالها قبل از ظهور اسلام به سبب نافرمانی،به وسیله بلاهای آسمانی و زمینی از میان رفتند.

2.عرب عاربه(شهر نشین): قبایلی که در یمن و دیگر نقاط جنوبی عربستان زندگی می کردند.

3.عرب مستعربه(عدنانیان): قبیله هایی که از طریق عدنان و با چند واسطه از فرزندان حضرت اسماعیل (ع) شمرده می شوند. قبیله قریش در این گروه جای دارند.

     نبود فرهنگ واحد و ایدوئولوژی مشترک میان این قبیله ها، نبود راه های ارتباطی مناسب،عامل جغرافیا و دوری مسافت میان مناطق مسکونی و محدودیت منابع اقتصادی سبب پراکندگی و استقرار نیافتن حاکمیت قانون و نظم سیاسی فراگیر در جزیرةالعرب بود.صحرا نشینان و شهر نشینان عرب پیرو نظام قبیله بودند .در قبیله سه رکن و جود داشت : نسب، حسب و عصب. بر اساس نسب و حسب،تمام افراد باید از شناسنامه قبیله ای و فضایل و مفاخر قبیله آگاه باشند، و بر اساس عصب و عرق قبیله ای، همه در ساختار قبیله محو بودند؛ به گونه ای که همه پیوند ها و روابط برای حفظ وحدت خون و گوشت قبیله قربانی می شد.

ضمیمه شدن روح جنگ جویی ،که دستاورد طبیعی بیابان های خشک و سخت عربستان است، به این عصبیت و ناسیونالیسم جاهلی ،توجیه گر بسیاری از جنگ های اعراب (ایام العرب)است؛ به گونه ای که گاه به سبب برخوردی ساده میان دو فرد ،جنگ خونین قبیله ای به راه می افتاد.

ج)فرهنگ و آداب و رسوم

     هرچند خصلت های پسندیده ای چون روحیه سلحشوری ، وفای به عهد ، بخشندگی و مهمان نوازی صراحت لحجه ، حافظه قوی و اهتمام به شعر و شاعری گواه خوبی بر وجود برخی ارزش ها  در میان مردم جزیرةالعرب است؛ اما اندکی تامل در دستاوردهای هر یک از این خوی ها ،پرده از استضعاف فکری و فرهنگی این سرزمین بر می دارد.زیرا جهت دار نبودن روحیه حماسی،در بسیاری اوقات به افروختن بی دلیل آتش کینه و درگیری میان قبایل می انجامید.

     آلودگی به گناهان مختلف تا آنجا پیشرفته بود که از هنجار های اجتماعی شمرده می شد؛ به گونه ای که بسیاری ،از ارتکاب آن احساس شرم نمی کردند ؛ و قتل و غارت ، دزدی ، ميگساری و انواع قمار و فحشا ، بخشی از زندگی روزانه مردم بود.

کمیت گرایی ،فخر فروشی ،حاکمیت خرافات بازمانده از تحریف ادیان،افسانه های باستانی ،اساطیری و موهومات تخدیری ،هر یک نشان دیگری از انحطاط اندیشه و خالی بودن سازمان فکری آنان از تفکر بود.

د) زنان و نظام خانواده

     اندیشه شیء انگارانه زن ، مبین اوج جاهلیت فرهنگی جزیرةالعرب بود .     

در این منطقه،سرنوشت زن مقحور اراده مرد بود. مرد می توانست آن گونه که می خواست با زن رفتار کند و از حق فروش ،کشتن ،زدن و آزار زن برخوردار بود. زن در بسیاری از موارد ، در پذیرش و نپذیرفتن شریک زندگی اختیار نداشت.

چند همسری بی قید شرط بود تا آنجا که یک مردمی توانست ده زن اختیار کند.این امر امنیت حقوقی و خانوادگی زن را سلب کرده بود. رواج انواع زناشویی مانند ازدواج صداق، متعه، اماء، مبادله، مشارکت خواهران ، استبضاع ،تعویضی اجباری، نظام خانواده را متزلزل ساخته و شـأن زن را تا حد جانوران پایین آورده بود.

     چنانچه قران می گوید:بسیاری دختر را ننگ می شمارند حتی برخی دختران را زنده به گور می کردند واگر پدری دخترش را زنده می گذاشت ، مرگ زودرس اورا سعادتی برای خود می شمرد.

غمناک تر از زناشویی و فرزند کشی، مسـأله طلاق بود که به سنت های ستمگرانه، دور از انصاف و منافی با اخلاق و انسانیت همراه بود. نه مقدماتی داشت و نه شرط و پیامد قانونی. مرد می­توانست­ ، بی هیچ بهانه­ و به آسانی پیوند زناشویی را بگسلد، نه شاهدی لازم بود نه نفقه ای و نه هزینه­ای.

برخی ازطلاق­های رایج بین عرب جاهلیت عبارت بودند از:«اظهار»(تشبیه زن به مادریا خواهر برای تحریم ابدی)، «ایلا»(سوگند خوردن و بلاتکلیف گذاشتن زن)، طلاق ضرار(گرفتار کردن زن بین طلاق و رجوع­های مکرر).

بر اساس آنچه گذشت ، می­توان عصر جاهلیت وبدوی جزیرة العرب در عدم رفتار انسانی با زن را با بهر­ه کشی ظالمانه و جاهلیت مدرن عصر حاضر مقایسه کرد.

  ه)وضعیت اقصادي

     پشوانه اقتصادی عربستان داد ستد جواهر و سنگ­های قیمتی،کشاوری، دامداری- در مناطق برخوردار از آب- و درآمد حاصل از زیارت مکه در ایامی خاص بود.غارت ودزدی، غنیمت، برده­گیری، ربا، قمار، کم­فروشی و داد و ستدهای نادرست - چنان که قران کریم نیز بدان تصریح کرده است- نیز از عوامل کسب یا از دست دادن اموال بود.

     ارزنده­ترین پدیده اقتصادی در عربستان آن روز، برقراری بازارها و نمایشگاه­های فصلی بود که برای رونق بخشیدن به تجارت داخلی وخارجی، در هر شهر و منطقه­ای متناسب با موقعیت جغرافیایی و اجتماعی بر گذار می­شد. وضعیت معاش عربها اسفبار بود و زندگی در سراسر جزیره با دشواری سپری می­شد.

   و)اضاع دینی

      عنصر اصلی دین قبایل عرب جاهلی، شرک و بت پرستی و به تعبیری آمیزه ای از تعدد خدایان و طبیعت پرستی بود. اعتقاد به جن، ارواح و پرستش ماه و ستارگان ، بویژه ستاره شعرای یمانی ، در میان برخی از قبایل رواج داشت. بت­ها و بتواره­های عرب که شمار آن در آستانه ظهوراسلام به 360 می­رسید،اگر به شکل انسان بود«صنم» وچنانچه شکل خاصی  نداشت،«وثن» نامیده می­شد مانند سنگهای مقدس وبرخی خانه ها و درختان.

     گروهی از عربها نیز،دون پیوستن به یهود ومسیحیت ،از بت پرستی و انحرافات پرهیز می­کردند و خود را پیرو دین ابراهیم و اسمائیل می­خواندند این گروه حنیف یا حنفا شهرت داشتند. .مسیحیت و دین یهود در نقاطی مانند حیره، کیش مانی و زرتشی نیز مورد توجه بود.

     بسیاری از اسطوره­ها، باورهای موهم و آداب ورسوم خرافی در میان عربها، از آموزه های آیین یهود و مسیحیت شمرده می­شد.یعقوبی (مورخ) بیش از هشت نوع عقیده دینی برای عرب ها می­شمارد که مهمترین آنها شرک و دهریت است.

  «تاریخ جاهلیت و مفهوم آن »

     در قرآن کریم چهار بار کلمه جاهلیت به کار رفته است. چهار مصداق روشن جاهلیت درقرآن کریم عبارت است از :

1)پیروی از حکم و حکومت ناحق،رفتار خلاف قانون الهی و مبتنی بر هوا و هوس و روی­گردانی از دستورهای الهی،که مورد نهی قرار گرفته است.(حکم الجاهلیة)

2)بی­توجهی بهوعده و وعیدهای خداوند و بداندیشی درباره افعال الهی،که درباره گروهی از یاران پیامبر است که با اکراه و نفاق ،در جنگ احد شرکت کرده بودند.(ظن الجاهلیة)

3)بی­پروایی زنان در جامعه و نمایاندنزیور و آرایش­های زنان،که در هشدار به زنان پیامبر(ص)و جلوه­گری آنان است.(تبرج الجاهلیة)

4)تاکید بر خواسته­های نابجا،تعصب درباره آگاهی­های ناچیز و جانبداری های بی­دلیل از  عقاید واندیشه­ها.(حمیة الجاهلیة)

همانطور كه اشاره شى اندیشه شیء انگارانه زن ، مبین اوج جاهلیت فرهنگی جزیرةالعرب بود .     

از نظر امام علی(ع)لجاجت در برابر حق ، حمییت وتعصب بیجا وشیطانی،خودپسندی و غرور، ترک اندیشه و دین فهمی، به کار نبردن گوهر خرد در خدا شناسی، میراث دار فرهنگ منحط گذشته بودن و پیروی از پیشوایان ستمگر،که بر اساس تعصب جاهلی حکم می­رانند، از نمودهای جاهلیت است.

 «امپراتوری ایران در عصر ساسانیان» 

ایران یکی از دو همسایه بزرگ شبه جزیره عرب بود و با جمعیتی بیش از 140 ملیون نفر بخش های مهمی از عراق – حاشیه دجله و فرات و کارون- قفقاز، بخارا، سمرقند، خوارزم و غزنه را نیز در بر می­گرفت.

این همسایه پهناور شرقی دست کم یازده قرن پیش از ظهور اسلام از حکومت برخوردار شده بود وبا تمدنی دیرپا یکی از دو قطب مقتدر آن روزگار به ­شمار می­امد. ایران از موقعیتی خاص بهره­مند بود؛ اما در آستانه پیدایش اسلام ،به دلایل متعدد ، از نارضایتی عمومی رنج می برد.

الف)حکومت و سازمان جامعه

نوع حکومت ایران ،سلطنتی و استبدادی بود . پادشاهان ساسانی خود را موجودات برتر از بشر،فرزندان خدا ودارای شخصیت­های ربانی می­دانستند.

حکومت امری موروثی بود و دیگران هوای آن را در سر نمی­پروراندند، ولی اعضای همان خاندان در تصاحب این مقام به جان یکدیگر می­افتند.گاه پدری پسرش را نابینا می­ساخت و می­کشت  و زمانی  پسری شکم پدرخویش رامی­درید­­ وگاه کودتا ها و آشوب های پیاپی مملکت را چنان به هرج و مرج می­کشاند که در فاصله جهار سال ده پادشاه زن و مرد به سلطنت می­رسیدند.

     حقوق اجتماعی و روابط انسانی بر اساس تقسیمات طبقاتی به گونه­ای طراحی­شده بود که­ هر فر تنها می­توانست استعدادهای­ خود را در درون طبقه خویش بیازماید و فقط در حد طبقه خود از مواهب  طبیعت بهره­مند شود.

     فلسفه ­اجتماعی­ غلط­ آنچنان­ در ایران­ باستان­ رواج­ داشت که­ اردشیر بابکان قانونی ­وضع­ کرد که ­فرزند آهنگر،کاری جز آهنگری ،وفرزند کشاورز،کاری جز کشاورزی انجام ندهد .در قانونی دیگر مقررشد که غیرازاشراف (سلاطین و دبیران) کسی حق درس خواندن ندارد؛ تابدین وسیله برای همیشه مردم عادی بااشراف به رقابت بپردازند.

ب) نظام خانوادگی وحقوق زن

     درخانواده ایران دوره ساسانی، مرد ریاست مطلق داشت و از نظر تعداد همسرانش با مهدودیتی روبه رو نبود وازدواج بامحارم، به دلیل تشویق برخی از منابع زردتشتی ،رواج داشت . زن از شخصیت حقوقی بی­بهره بود و در زمره وسایل زندگی به شمار می­آمد. پدر تا آنجا که اختیار داشت که میتوانست کودکانش را ازخود براند یا چون برده و شی  به دیگران بفروشد. شوهر می توانست همسر یا يکی از همسرانش را، بی­آنکه درانجام وظایفش کوتاهی کرده باشد ،به مردی دیگر بسپارد تا از خدماتش بهره گیرد.

ج)وضعیت مذهب

     هنگام ظهوراسلام ادیانی مانند زرتشتی، یهودی، مسیحی، مانوی، صابی و مزدکی درایران رواج داشت . آیین­رسمی،که ازسوی شاهان ساسانی مورد حمایت قرار می­گرفت، آیین زرتشت بود.آنچه به هنگام ظهور اسلام ، آیین زرتشت در ایران شناخته می­شد  چنان باخرافات آمیخته بود که هرگز نمی­شد آن را آیین آسمانی خواند. حتی روحانیان(حامیان اصلی دین زرتشت) نگران بودند و از اجرای شعایرآن سرپیچی می­کردند. ویژگی اصلی و بدون تردید این دین در زمان ساسانیان اعتقاد به یک ثنویت جهانی (اهورامزدا واهریمن)بود.براساس این اعتقادکه گفته می­شود به سبب تعالیم مانی در آیین زرتشت پدیدآمده است، جهان وآفریدگار آن دارای دومبدأبود: خیرات و شرور.

بدین ترتیب تراکم رو به انفجار تضادهای طبقاتی،تمرکز قدرت وثروت، انحراف­های اخلاقی و نابهنجاری­های جنسی و پدیدار شدن فرزندان بی­هویت دربدنه جامعه،به زنجیر کشیده شدن اندیشه­ها، ورشکستگی افکار دینی ودر ابعادی تصلب ادیان،سست شدن نظام خانواده و ...مردم رابه ستوه آورده وآماده تحولی همه جانبه ساخته بود.

امپراتوری روم شرقی

همسایه مقتدر شمالی جزیرة­العرب،امپراتوری بیزانس بود که آسیای صغیر، شامات، مصر و بخش­های عمده­ای از اروپای کنونی و آفریقا را در بر می­گرفت و قسطنطنیه پایتخت آن شمرده می­شد. روم با استبداد و سلطنت اداره می­شد و تشکیلات اداری بسیار پیچیده و گسترده­ای داشت. مالیات روز به روز سنگین تر می­شد. میزان مالیات به خواست امپراطور بستگی داشت و ثروت مندان به یاری رشوه از پرداخت آن شانه خالی می­کردند و همه سنگینی اش را به دوش تهی دستان می­افکندند .مأموران هنگام گرفتن مالیات،محرومان را می­آزردند و زندان و شکنجه می­کردند.خودکامگی،تبعیض نژادی،انحطاط اخلاقی و جنگ های توان فرسا بخشی از عوامل نارضایتی مردم بود.

الف)وضعیت دینی

     مسیحیت ازاغاز قرن جهارم میلادی دین رسمی امپراتور اعلام شد. درسال 313م.قسطنطنین به سبب رویایی فرمان آزادی مسیحیت را اعلام کرد و از این پس مشکلات داخلی و درون­ فرقه­ای مسیحیت خود را نشان داد. نزاع فکری«آریوس »و «آتاناسیوس » چنان بالا گرفت که امپراتور ناگزیر شوراي 300 نفری اسقفان نیقیه را مأمور رسیدگی آن ساخت. این شورا پس­ از ماه­ها بحث و برسی، ضمن صدور اعتقادنامه ای روح القدس را وارد مسیحیت ساخت، تثلیث را رسمیت بخشید وافکار واقعی مسیح را نابودکرد و غرب و مسیحیت را به خوابی عمیق فروبرد. دین ستیزی، دین گریزی وهمه­ بی­مهری­های دیروز و امروز غرب به مذهب، براموری که از این تاریخ به بعد وارد مسیحیت شد،استوار است. سکولاریسم و کنار زدن دین از جامعه وتجربه زندگی افراطی ونامعقول، در عملکرد کلیسای قرون­ وسطا ریشه داردکه اساس آن در قرن چهارم میلادی نهاده­شد.

ب) نظام طبقاتی

امپراتوری روم نیز مانند رقیب نیرومندش در نظام طبقاتی به سر می برد. در این امپراطوری شایستگی ذاتی ملاک شخصیت نبود و هرکس در هر درجه از شایستگی یا بی لیاقتی از مزایای مخصوص طبقه خود بهره مند می­شد. مردم به چهارطبقه اشراف، شوالیه­ها، بردگان، و طبقه متوسط تقسیم می­شدند. امام علی (ع) در ترسیم وضعیت جهان درعصر بعثت می­فرماید:

خداوند پیامبرش را زمانی مبعوث ساخت که مردم در غرقاب گناه و نادانی فرو رفته بودند و در  سرگردانی به سر می­بردند. افسار هلاکت آنان را می­کشید و پرده­های گمراهی چهره عقلشان را پوشیده و بر جان دلشان قفل زده بود